Pilot in de Pielis met water vasthouden

Aan het woord technisch manager Serge Polak van waterschap De Dommel. Hij is onder de indruk van de Pielisboeren. “Iedereen weet wat de sector aan regels over zich heen krijgt. Dan is het mooi om te zien dat boeren toch ook oog hebben voor de waterbelangen. Als ze puur zakelijk zouden kijken, betekent meer water vasthouden ook extra risico. Toch werken ze mee; dat vind ik fantastisch om te zien.”

Hoogste punt van Brabant

De enclave van de Pielisboeren ligt op het hoogste punt van Brabant, in de buurt van Bergeijk. Door de hoge ligging is het gebied extra gevoelig voor droogte. In het gebied van 500 hectare liggen ruim 15 boerenbedrijven tegen de Goorloop. Vanuit België stroomt de Aa of Goorloop, een mini-beek (meer een grote sloot) door het Pielis-gebied. De sterke hellling en ontwatering zorgen ervoor dat veel water te snel naar beneden wegstroomt. Ook het regenwater dat in het gebied valt. Het zakt niet in de bodem en vult de grondwatervoorraad niet aan.  

Bergingscapaciteit van de bodem

Het waterschap vindt het belangrijk om water op dit soort hogere gebieden vast te houden. Het verhoogt de grondwaterstand ter plekke en het ontlast het benedenstroomse watersysteem. “Het gaat erom dat je maximaal gebruik probeert te maken van de bergingscapaciteit van de bodem. Daarom vroegen we de Pielisboeren mee te werken aan een pilot om water in het gebied beter vast te houden. Alleen zijn de mogelijkheden beperkt. Langs de Aa of Goorloop zijn er wat landbouwkundige sloten waar iets mee valt te doen. Maar dan moeten de boeren wel mee willen werken. Dat hebben ze volmondig gedaan.”

Compartimenten in de sloot

Door rijplaten in de sloten te plaatsen en extra stuwtjes wordt geprobeerd het water te compartimenteren. “Zo krijgt het water langer de tijd om in de bodem te trekken. Je voorkomt dat het water na een stevige regenbui direct weer het gebied uitstroomt.” In de Aa of Goorloop zitten al 7 stuwen om het water vast te houden. Daar komen er op het hoogstgelegen deel nog 2 bij. In de sloten er omheen zijn 16 rijplaten geplaatst en 6 lopstuwen (en ook nog een terugslagklep). 

Aanpassing door weer

De extreme  weersomstandigheden van de afgelopen periode zorgden ervoor dat we vanuit de pilot geen tijd hadden en geen mogelijkheden zagen om de geplande verhoging van een aantal stuwen in de Goorloop door te voeren. Met een deel van de lopstuwen wordt nog geen water vast gehouden. Daarvoor was het op een aantal plaatsen gewoon te nat. Boeren maken daarin voor hun percelen zelf de afweging. Door de natte omstandigheden heeft gelukkig slechts één boer moeten besluiten om voor zijn perceel een aantal rijplaten te verwijderen om verdere schade te voorkomen. Hij vond dat jammer, maar als de weersomstandigheden eindelijk verbeteren en met de zomer in aantocht, kunnen we kijken of de platen alsnog teruggezet kunnen worden.   

Bas van Bergen is medewerker gebiedsontwikkeling bij De Dommel. Hij is de verbinding tussen binnen (de plannenmakers bij het waterschap) en de boeren buiten. “Die rijplaten in de sloot zien er misschien ruw uit. Toch zijn er gedetailleerde berekeningen gemaakt voor de aanpak. De hoogte is exact vastgesteld (30 cm onder maaiveld) en dat geldt ook voor de posities. Op de rijplaten hebben we een peilschaal gespoten. Zo kunnen we precies zien welke waterstanden we in de looptijd van de pilot zien. Daar maken we ook foto’s van. Om de twee weken. Die gegevens verwerken we. Je kunt zien hoe de situatie is na regenbuien. Ook zie je welke sloten de grote watermachines zijn en welke sloten niks doen. Na de pilot (die twee jaar duurt) kun je eventuele vervolgstappen zetten. Als blijkt dat er in een sloot nauwelijks tot geen water heeft gestaan, kun je besluiten om er een zaksloot van te maken. De afvoerfunctie hef je dan op.” Volgens Bas is alles er op gericht om werk te maken van een nieuw watersysteem. Een systeem waarbij we zo min mogelijk water afvoeren. “Letterlijk elke druppel telt.”

Rijplaten eruit trekken

“Het nadeel van die rijplaten is natuurlijk dat je die niet kunt sturen. Het is alles of niks. Met stuwtjes kun je wel sturen. Vandaar dat we daar óók mee werken. Er zijn boeren bij met buisdrainage onder de akker. Dat water moet wel wegkunnen. Kijk, als de wateroverlast op een gegeven moment te erg wordt dan kunnen we die rijplaten er natuurlijk uittrekken. Dat kunnen we binnen een dag regelen. Daarvoor hebben we op de achterhand ook een aannemer klaar staan”, zegt Bas. 

Serge: “Ik vind dit een typisch voorbeeld van praktische maatregelen nemen waar het mogelijk is. Maar dan heb je wel coöperatieve boeren nodig die hun verantwoordelijkheid nemen. Voor het landbouwkundig model van de Pielisboeren is het, in hun ogen, essentieel dat zij grondwater mogen onttrekken. Oftewel: er is nu nog altijd water beschikbaar als je het nodig hebt. Ook heb je geen wateroverlast omdat het water op de hooggelegen Pielis toch wel wegstroomt. 

Water vasthouden brengt risico’s met zich mee: bij land dat te nat is kunnen mineralen uitspoelen, er kan schimmeldruk ontstaan, slechte bereikbaarheid, noem maar op. Des te mooier is het dat de Pielisboeren meewerken. Ze hadden ook kunnen zeggen: We laten het zo. Nu kunnen we draineren en water onttrekken. Geen overlast. Maar die boeren zien natuurlijk ook dat er veranderingen op til zijn en dat er iets moet gebeuren. En daarom stropen ze nu de mouwen op.”

Reactie Pielisboeren

Ruud Jansen is één van de Pielisboeren. Hij laat weten dat er in het begin best wel wat spanning onder de boeren was, toen het waterschap kwam aanzetten met plannen om water vast te houden. “Maar we zijn in gesprek gegaan. Onder meer over de rijplaten. Die gesprekken zijn prima gegaan. We zijn zelf ook benieuwd wat het oplevert. Alle beetjes helpen om de verdroging te lijf te gaan. 

Veel meer resultaat zou er hier te halen zijn als ze over de grens maatregelen nemen. Om de hoek hier, op Belgisch grondgebied, zit een zandwinning. Door al dat graafwerk wordt veel water weggezogen. Ook zit er een waterwinbedrijf. Dat trekt ook water weg bij ons. Maar goed, we zitten met het waterschap aan tafel en willen er het beste van maken. Van de rijplaten gaan de hogere delen van De Pielis niks merken. Als boeren zouden we graag vanuit de Goorloop water omhoog willen pompen naar dat hogere gebied. Om het daar weer te laten infiltreren. Daarover zijn we nog met het waterschap in gesprek.”